De herrezen Adolf Hitler groet het Duitse volk. (Beeld: scene uit de film 'Er ist wieder da')
Rechts rukt op. Een nieuwe 'heroïsche' cyclus?
Recente ontwikkelingen in de politieke sfeer – zoals in Nederland de verkiezingsoverwinning van de PVV – maar ook in de religieuze wereld suggereren dat er iets heel diepgaands aan het veranderen is in de publieke opinie.
Er ist wieder da
Toen Timur Vermes in 2012 zijn boek - tussen satire en aanklacht - Er ist wieder da (‘Daar is hij weer’) publiceerde, kon hij zich misschien niet voorstellen welke storm het zou ontketenen. Het werk werd meteen een bestseller. De digitale versie ging vervolgens viraal, waardoor het een van de grote uitgeefsuccessen van de afgelopen jaren werd. In 2015 bracht regisseur David Wnendt de roman over op het witte doek en produceerde een film die al snel een kaskraker werd. Op YouTube lopen de views in de miljoenen.
Komen ze terug?
De film laat zien hoe Hitler wakker wordt in een park in Berlijn in 2014 en contact legt met de Duitsers van nu, waarbij hij reacties van sympathie en acceptatie krijgt die niemand had verwacht. De interessantste scènes - vanuit het oogpunt van sociologische analyse - zijn die gefilmd arm in arm met voorbijgangers op straat: geen script, geen acteurs, gewoon gewone mensen die spontaan reageren en de Führer vriendelijk begroeten. Een echt 'sociaal experiment'. Afgezien van de totale verwerpelijkheid van het personage, is de film interessant als analyse van bepaalde tendensen in de publieke opinie, die zich sindsdien lijken te hebben geconsolideerd.
Mensen glimlachen naar ‘Hitler’
Wnendt zei destijds: "Hier verandert de film van register. Geen script meer. De figuranten zijn echt. Wanneer de nep-Hitler imperialistische gedachten uit, glimlachen de mensen om hem heen niet altijd alleen maar, soms knikken ze en weerleggen ze zijn argumenten met overtuiging. Ze zijn zich er terdege van bewust dat ze naast een acteur [Oliver Masucci] staan, maar de camera schakelt hun remmingen uit en brengt ze tot een oprechtheid die, van buitenaf gezien, een beetje eng is'. Welke conclusies kunnen hieruit worden getrokken?
‘Sieg Heil!’ alsof er niets gebeurd is
Wnendt antwoordt: "Ik denk dat mogelijk een derde van de Duitsers in Duitsland op een rechtse partij zou stemmen, als er maar een geloofwaardige partij was. Gelukkig is de NDP, de nationalistische partij, dat niet, maar je moet uitkijken voor de nieuwe formatie Alternative für Deutschland (AfD). Weet je wat me het meest verbaasde tijdens de opnames? Het oprechte enthousiasme dat veel mensen toonden voor onze nep-Hitler. Sommigen groetten met Sieg Heil! alsof er niets was gebeurd. Voor de Brandenburger Tor wilde een groep Italianen een selfie met hem nemen door hun rechterarm op te steken'.
Mussolini: ook terug?
Na dit succes maakte regisseur Luca Miniero een Italiaanse versie: 'Sono tornato' (‘Ze zijn terug’), waarin het onderwerp natuurlijk de Duce is, gespeeld door Massimo Popolizio. De film behaalde een behoorlijk succes, dat ook weerklonk in enkele latere talkshows. Miniero's werk is hanseriger dan zijn Duitse tegenhanger, maar roept niettemin dezelfde vraag op: is het mogelijk dat zoveel mensen de 'terugkeer' van Mussolini als volkomen natuurlijk beschouwen? "Het fascisme is nooit echt uit de mode geraakt (...) in een bepaalde autoritaire mentaliteit die aanwezig is bij het Italiaanse volk en in de zoektocht naar een leider die zich staande kan houden als politieke besluitvormer," merkt Antonella Ferraris hierover op [1].
Wens naar ‘sterke man’
Ook in Italië groeit het aantal mensen dat voorstander is van een 'sterke man’ om de publieke zaak te behartigen. Uit een peiling in 2017 bleek dat maar liefst 23% van de Italianen voorstander zou zijn van "een dictatuur van 4-5 jaar als enige oplossing om Italië echt te veranderen"[2]. Dit percentage is sindsdien gedaald naar 17%, waarbij 16% "niet kan kiezen tussen dictatuur en democratie". Maar liefst 71% is het ermee eens dat "radicale oplossingen nodig zijn" [3]. Wat gebeurt er op het niveau van de publieke opinie?
Nieuwe historische cyclus?
Het lijkt duidelijk dat we een nieuwe historische fase ingaan, een van die cycli die Plinio Corrêa de Oliveira omschreef als 'heroïsch', waarin steeds grotere delen van de publieke opinie, onthutst door de afbrokkeling van elke waarde en structuur, zich beginnen af te vragen of ze de verkeerde weg zijn ingeslagen door hun waakzaamheid te laten verslappen en of, in plaats daarvan, een terugkeer naar bepaalde stevigere waarden en sterkere houdingen niet de oplossing zou zijn. Na de melodramatisch 'heroïsche' fase van de nazi-fascistische dictaturen, na de orgie van bloedvergieten en verwoesting van de Tweede Wereldoorlog, kwam de wereld in een fase van optimistische gematigdheid, waarvan Plinio Corrêa de Oliveira in 1954 de risico's al aan de kaak stelde [4]. Zelfs de Koude Oorlog was niet in staat om het Westen van dit ‘goeiig optimisme’ te weerhouden.
Goeiige conservatieven
Deze goeddoenerij trof vooral centrumrechts. In deze periode van ogenschijnlijk gematigdheid ging links onversaagd door met de grootste morele en culturele revolutie aller tijden. Op enkele uitzonderingen na vond het hooguit muren van bordkarton tegenover zich, namelijk die goeiige conservatieven. Het eerste teken dat er iets aan het veranderen was, was de verkiezing van Margaret Thatcher in 1979, gevolgd door Ronald Reagan in 1980. Als vertegenwoordigers van een nieuwe geest werden beiden echter opgevolgd door opnieuw grijze figuren: John Major en George H. Bush.
Massamigratie als keerpunt
Toen kwam 11 september 2001. “Toen ik naar de instorting van die torens keek, zag ik mijn wereld instorten" - zei een bekende Italiaanse zakenman destijds. De schok die de laffe terroristische aanval teweegbracht, legde niet alleen de zwakte van het liberale en democratische Westen bloot, maar verbrijzelde ook de zorgeloze en pacifistische geest die tot dan toe had geheerst.
Lhbt-agenda
Voor ons Europeanen vormden de verschillende migratiecrises een ander keerpunt, toen we ons beroofd voelden door de confrontatie met volkeren die vastbesloten waren om ons koste wat het kost binnen te vallen en onze cultuur, onze instellingen en ons geloof te ontwrichten. Het ongedifferentieerde opvangbeleid van de afgelopen jaren heeft al de gevaren daarvan aangetoond. Op moreel gebied heeft het steeds radicaler worden van de lhbt-agenda veel mensen wakker geschud, die eindelijk overtuigd zijn van de zinloosheid van alle dialoog en compromissen. Zo groeit het front van degenen die geen enkele concessie meer accepteren en koste wat kost de natuurlijke en christelijke moraal willen behouden.
‘Heroïsche sector’ groeit ook in Kerk
Op Kerkelijk gebied heeft de versnelling tot het onvoorstelbare van de vernietiging van bepaalde fundamenten van geloof en moraal geleid tot de consolidatie van een reactie in lijn met de traditionele orthodoxie op een ongekende schaal. De 'heroïsche' sector groeit ook in de Kerk. Bewijs hiervan is de sterke groei van H. Missen in de traditionele ritus, vooral onder jongeren. Uit een recent onderzoek in de Verenigde Staten blijkt dat van de priesters die na 2020 worden gewijd, er niet één is die zichzelf "zeer progressief" noemt. Maar liefst 85% omschrijft zichzelf als "conservatief" of "zeer conservatief".
Excessen van huidige pontificaat
Bewijs hiervoor is ook de overweldigende conservatieve reactie op de meest verstrekkende voorstellen van de zogenaamde Synode over Synodaliteit, die afgelopen oktober in Rome werd gehouden. Een reactie die tijdens het Tweede Vaticaans Concilie bijna geheel ontbrak. Er is iets aan het veranderen in de gevoelens van de gelovigen. Sterker nog, het lijkt duidelijk dat de excessen van het huidige pontificaat een conservatieve golf hebben opgewekt die zich van dag tot dag laat gelden en een groeiend aantal gematigden naar rechts duwt.
Volledig rechts!
En zo geven deze diepgaande verschuivingen in de publieke opinie inhoud aan politieke realiteiten die tot voor kort naar de marge van het openbare leven werden verbannen, bijna een folkloristische reflux, en doen zich nu bijna overal gelden. Vandaag de dag behalen ze echter respectabele verkiezingspercentages en in enkele gevallen bereiken ze zelfs de regering. De media wedijveren om hen op de meest denigrerende manier te kwalificeren: 'extreem-rechts', 'ultrarechts', 'hyper-rechts'... Ze hebben zelfs nieuwe bijnamen bedacht, even hoogdravend als inhoudsloos: 'xenofoob rechts', 'homofoob rechts', 'misogynistisch rechts' enzovoort. Het lijkt erop dat 'fascist' niet langer genoeg is.
Duidelijke tendens naar ‘rechts’
En dan hebben we het nog niet eens over de landen waar gematigde conservatieven regeren, in veel andere landen hebben centrumrechtse allianties gewonnen, waarin de 'rechtse' component echter de overhand heeft. In andere landen rukken partijen op die absoluut 'rechts' zijn. Het zou simplistisch en daarom misleidend zijn om al deze realiteiten over één kam te scheren. Ze worden echter verenigd door het feit dat ze, elk op hun eigen manier, in verschillende mate en met verschillende authenticiteit, stem en inhoud geven aan de diepgaande veranderingen in de publieke opinie, die van de 'gematigde' fase overgaat in de 'heroïsche' fase.
Echt en onecht ‘rechts’
Is dit een positief of negatief fenomeen? Vanuit het standpunt van de contrarevolutie hebben we te maken met een fenomeen dat op zich positief is, althans wat zijn bronnen betreft. Als we daarentegen kijken naar de realiteiten die het fenomeen aanhangen en er de vruchten van plukken, wordt het oordeel genuanceerder. Dit zijn in feite vooral 'nationalistische', 'identiteits'-, 'populistische' of 'soevereinistische' reacties. Met andere woorden, wat Plinio Corrêa de Oliveira 'vals rechts' noemde.
Weinig eervolle uitzonderingen
Op dit punt moet een cruciale vraag worden gesteld: waar is de Kerk? Waar zijn de voorgangers die, door de 'tekenen des tijds' correct te lezen, deze enorme verschuiving in de westerse publieke opinie proberen te onderscheppen, haar uit de handen van mogelijk ‘vals rechts’ te rukken en haar in plaats daarvan over de wegen van Onze Heer Jezus Christus te leiden? Het is triest om te zeggen, maar op enkele eervolle uitzonderingen na, nemen ze niet alleen geen initiatief om het fenomeen te onderscheppen, maar waar ze kunnen, belemmeren ze het, richten ze het aan, proberen ze het koste wat kost te blokkeren. Geestelijken die deze tendensen vertegenwoordigen worden systematisch bekritiseerd, vervolgd, verdreven en in sommige gevallen zelfs uit de priesterstand ontheven...
Begrijpen erfgenamen Concilie de nieuwe geest?
Dit fenomeen vernietigt verschillende aspecten van wat men de 'geest van het Concilie’ is gaan noemen. Was de essentie van het Tweede Vaticaans Concilie niet juist te luisteren naar het geweten van de mensen om een nieuwe relatie met de wereld aan te gaan? Ten tijde van het Concilie bereikte de wereld het hoogtepunt van het oude paradigma. Vandaag tekent zich een nieuw en heel ander paradigma af. Zullen de erfgenamen van het Concilie in staat zijn om deze nieuwe geest op te pikken? Dat is een van de onbekenden van dit moment.
Ook risico's aan de andere kant…
Zoals beschreven door Plinio Corrêa de Oliveira, is de snelle afwisseling van cycli typerend voor de onevenwichtige mens. Van het nazisme zijn we overgegaan naar het Hollywoodisme (de aansluiting bij de Amerikaanse amusementscultuur, -red.). In de huidige omstandigheden bestaat het risico dat bepaalde reacties, enthousiast gemaakt door de perspectieven die de verschuiving van de publieke opinie naar rechts opent, zelfs onder gelovigen, kortzichtig blijven en het uiteindelijke doel van elke gezonde reactie uit het oog verliezen: het tot bekering brengen van de zielen, het integrale herstel van de Kerk zelf en van de hele christelijke beschaving.
Noten
[1] Antonella Ferraris, ‘Is fascisme echt uit de mode? Aantekeningen bij “Ik ben terug” van Luca Miniero’, Contemporary History Notebook, nr. 63, november 2018, p. 109.
[2] ‘Veiligheid, de peiling: een kwart van de Italianen roept om vijf jaar dictatuur’, Il Giornale, 28 november 2017.
[3] ‘Autoritaire drang neemt af onder Italianen: “Radicale oplossingen zijn nodig, niet antidemocratisch”’, Open, 21 januari 2020.
[4] Plinio Corrêa de Oliveira, 'Moderação, moderação: slogan que enche o Ocidente', Catolicismo, februari 1954; 'Moderação, o grande exagero de nosso século', Catolicismo, maart 1954.
Laatst bijgewerkt: 7 december 2023 06:33