De stad Brugge
Hoe de Middeleeuwen evenwicht brachten tussen het lokale en het globale
Nu het globalisme steeds meer onder vuur komt te liggen, is het moeilijk om de juiste houding aan te nemen ten opzichte van het eigen dorp, streek of de eigen natie en de mondiale wereld.
Spanning tussen lokaal en mondiaal
Te veel gehechtheid aan een lokale plaats kan leiden tot bekrompen en vervormde perspectieven die vooruitgang in de kiem kunnen smoren. Te weinig loyaliteit aan de natie ten gunste van vage mondiale banden kan leiden tot egoïstisch individualisme dat voorbijgaat aan de belangen van het algemeen welzijn, de bonum commune. Deze voortdurende spanning tussen het lokale en het mondiale, het individuele en het gemeenschappelijke heeft de moderne geschiedenis altijd geteisterd.
In evenwicht
Het ware evenwicht tussen lokaal en universeel werd tijdens de Middeleeuwen aan de mensheid geschonken als een geschenk van God door de Kerk. Een universeel perspectief werd geleverd door het theocentrische, kerkgerichte en sacrale karakter van de middeleeuwse sociale orde. De algemene beoefening van de kardinale deugd van matigheid zorgde voor evenwicht en gezond verstand. Gematigdheid bevorderde de ontwikkeling van een sterke liefde voor het eigen land en alles wat lokaal was, terwijl het tegelijkertijd een parallelle liefde voor universele waarden bevorderde, vertegenwoordigd door de christenheid.
Gotische kathedraal
Zo bouwde de middeleeuwse mens een sociale, politieke en internationale infrastructuur op die vergelijkbaar is met de constructie van een gotische kathedraal. De deugden waren als de rijen sterke zuilen die van twee kanten van de kathedraal bij elkaar komen en in evenwicht houden op het kruispunt van de gotische boog.
Verkavelde soevereiniteit
Dit evenwicht kan worden gezien in de structuur van de Middeleeuwse politieke macht. Terwijl in de Klassieke Oudheid alle politieke macht geconcentreerd was in de handen van de heerser, "verkavelde" het middeleeuwse feodale systeem de soevereiniteit van boven naar beneden over de hele samenleving.
Heerschappij delen
In dit systeem deelde het staatshoofd, een keizer of een koning, zijn heerschappij met de oudste en trouwste dienaren van de natie, door hen leengoederen te geven waar zij alle elementen van het openbaar gezag konden uitoefenen, op persoonlijke titel en niet slechts als afgevaardigden van de vorst. Dit lijkt sterk op de gewone macht van een katholieke bisschop, die zijn bisdom regeert als opvolger van de apostelen en niet slechts als een pauselijk afgevaardigde of zaakwaarnemer.
Gulden middenweg tussen despotisme en verdeeldheid
Door de soevereiniteit te delen kon de politieke macht perfect harmoniëren met de noodzaak de vrijheid te respecteren en de noodzakelijke ontwikkeling van vrij initiatief van onderaf te stimuleren. Deze solide politieke architectuur, die autoriteit en vrijheid combineerde, voorkwam – helaas niet alle gevallen – dat de middeleeuwse samenleving als geheel zou vallen in de ijzeren greep van het despotisme of vervallen tot een ongecontroleerde zee van anarchie.
Evenwicht houden
Hetzelfde systeem van gedeelde politieke macht hielp de onderlinge verhoudingen tussen de verschillende gewesten en de centrale macht binnen het land in evenwicht te houden. Tegelijkertijd bracht het een universeel evenwicht tot stand tussen de verschillende landen binnen de christenheid. Er was wat men zou kunnen noemen een evenwicht tussen een gezond universalisme en daaraan parallel een gezond lokalisme.
Lees ook: Wat zegt de christelijke traditie nu echt over immigratie?
De grondslagen van het gezonde universalisme
Het gezonde universalisme was gebaseerd op het christelijke geloof dat leert dat alle mensen geschapen zijn als beeld en gelijkenis van God. De hele mensheid streeft naar hetzelfde universele doel: God voor eeuwig van aangezicht tot aangezicht te aanschouwen in de hemel.
Kerk is universeel
Het woord "katholiek" komt inderdaad van het Griekse woord katholikos, dat universeel betekent. Het wordt terecht toegepast op de Kerk, want zoals de Catechismus van het Concilie van Trente zegt, "De Kerk is niet beperkt tot een land of een klasse van mensen, maar omvat binnen de reikwijdte van haar liefde de gehele mensheid". Daarom behoren tot de Kerk "alle gelovigen die vanaf Adam tot heden hebben bestaan, of die in de belijdenis van het ware geloof tot het einde der tijden zullen bestaan" en ook "omdat allen die eeuwig heil wensen, zich aan haar moeten vastklampen en haar moeten omhelzen, zoals zij die in de ark gingen om aan de ondergang van de zondvloed te ontkomen".
Familie van naties en culturen
Als de geopenbaarde godsdienst voor de gehele mensheid overstijgt de katholieke Kerk noodzakelijkerwijs alle culturen. De basis van een gezond universalisme ligt in het openstaan voor het universele wereldbeeld van de Kerk dat de hele orde van wezens omvat, zowel bovennatuurlijk als natuurlijk, in een harmonieuze relatie tussen geloof en rede.
Godsdienst van de menswording
De christelijke godsdienst is ook de godsdienst van de menswording, waarin alle aardse werkelijkheden een instrumentele rol spelen bij de verlossing. De wonderen van de schepping worden door de gelovigen gewaardeerd en indirect door de Kerk benut. Dit impliceert een liefdevolle belangstelling en waardering voor zelfs de kleinste en meest marginale werkelijkheden als een kleine weerspiegeling van Gods volmaaktheid, zoals een waterdruppel op een blad dat de zon weerspiegelt.
Plaatselijke variatie
Deze harmonie tussen universalisme en lokalisme van de Katholieke Kerk kwam goed tot uiting in de cultuur van de Middeleeuwen. Eén van de geneugten van een rondreis door Europa is te genieten van het universele wereldbeeld dat tot uitdrukking komt in plaatselijke variëteiten van bouwstijlen, voedsel, mode, muziek, amusement en andere gebieden. Deze verscheidenheid is in elke hoek te vinden, soms zelfs in twee kleine dorpjes in dezelfde vallei.
Universiteiten
Dit komt voort uit de middeleeuwse "verkavelde soevereiniteit" die een gezond regionalisme voorstond. Een parallel cultureel universalisme van de Middeleeuwen werd niet alleen vertegenwoordigd door de universiteiten (een middeleeuwse creatie van de katholieke Kerk) maar ook door de echte broederlijke band die bestond tussen alle landen binnen de christenheid.
Duitse studenten van de Universiteit van Bologna (Italië) melden zich in de vijftiende eeuw aan bij hun 'natie', het studentenlichaam van hun landgenoten. De universiteiten waren een uiting van christelijk universalisme, dat in balans was met lokalisme.
De eenheid van de christenheid
De Franse historicus Henri Daniel-Rops beschrijft in zijn boek "Kathedraal en kruistocht" de diepe verbondenheid die in heel Europa bestond tijdens die lente van het geloof:
"Christelijk Europa was zich bewust van haar eenheid omdat alle mensen onderworpen waren aan een universele orde. Welnu, dit organisch geheel, bezield door gemeenschappelijke beginselen, dankte zijn bestaan aan één enkele oorzaak - de diepgaande invloed van het geloof en het alles overstijgende gezag van de Kerk. (...) Zij was duidelijk de gids van de volkeren, want zij was het die de mensen het besef van hun gemeenschappelijke bestemming bijbracht; door hen uit te roepen tot zonen van God, verlost door het kostbare bloed van Christus, overtuigde zij hen ervan dat zij elkaars broeders waren, verheven boven het conflict van particuliere belangen. (...) Alle gedoopten vormen op aarde een levend en broederlijk lichaam, bezield door dezelfde beginselen, verbonden in een gemeenschappelijke inspanning. In de toekomst zullen wij dit lichaam bij zijn eigen naam noemen en de 'christenheid' noemen. (...)
"Het is een 'natie', een gemeenschap, begrensd door geen enkel geografisch kader; een gemeenschap waarvan de leden zich thuis voelen. Het is een maatschappij, populus Christianus, waar alle sociale en professionele ongelijkheden in één harmonie moeten worden opgelost. Het is in feite een vaderland, waarvoor ieder lid bereid moet zijn zijn leven op te offeren."
Verlies van dit evenwicht
Het christendom was dus één geheel dat de verschillende christelijke landen oversteeg zonder ze op te slorpen. Maar in de schoot van deze levende eenheid ontwikkelde zich een religieuze en morele crisis. Eén van de dramatische gevolgen daarvan was de vernietiging van het harmonische evenwicht van het christendom tussen een gezond universalisme en een gezond lokalisme. Deze crisis die voortkwam uit de Renaissance gaf uiteindelijk aanleiding tot het ontstaan van revolutionaire vormen van nationalisme en andere ideologieën die thans het Westen bedreigen.
Dit artikel verscheen eerder op returntoorder.org
Laatst bijgewerkt: 23 november 2023 14:49