Detail uit een Middeleeuws manuscript. Een moeder doet haar kind in bad.
Middeleeuwers hielden van deugd en hielden zich daarom schoon
Een van de meest hardnekkige mythes over de Middeleeuwen is dat die periode niet schoon was. De omstandigheden in die tijd zouden geen ruimte bieden voor persoonlijke hygiëne en sanitaire voorzieningen. De meeste mensen nemen aan dat reinheid in het beste geval was voorbehouden aan een paar bevoorrechten. De geschiedenis ondersteunt deze verwrongen visie niet. The Wall Street Journal onlangs een verhaal waarin auteur Eleanor Janega onder de titel "The Middles Ages Were Cleaner Than We Think" toegaf dat de Middeleeuwen veel schoner waren, zo lijkt het, dan zelfs latere periodes.
Universeel verlangen om schoon te zijn
Uiteraard liet de technologie van die tijd ontwikkelingen als modern sanitair niet toe. Maar het kader voor een schoon leven was aanwezig. Er was een universeel verlangen om schoon te zijn in alle lagen van de middeleeuwse samenleving. De Middeleeuwen kunnen worden beschouwd als de initiator van het streven naar reinheid.
Lees ook: Traditie is de beschermer van echte vooruitgang
Schoon-zijn is deugdzaam-zijn
Zoals de meeste middeleeuwse zaken, speelde religie een grote rol in het veiligstellen van deze beschaving. Dr. Janega beweert dat de middeleeuwers de uitdrukking ter harte namen dat reinheid naast goddelijkheid staat. Mensen associeerden een schoon en geordend lichaam met deugd en zuiverheid. Onreinheid en ondeugd werden terecht geassocieerd met zondigheid en vuilheid.
Toestand van de ziel
De belangrijkste zorg van de meeste mensen was de toestand van hun ziel. Iemands innerlijke aanleg tot deugdzaamheid manifesteerde zich natuurlijk uiterlijk in de vorm van reinheid. Toen deze zorg algemeen werd, neigde de samenleving naar zuiverheid en reinheid.
Renaissance bracht vuiligheid
Dus op bijna elk gebied van hygiëne en persoonlijke presentatie vonden de middeleeuwers manieren om schoon te zijn. Historici hebben dit feit al lang gedocumenteerd. De bekende Belgische historicus Godefroid Kurth schreef in het begin van de twintigste eeuw: "Het was de Renaissance die de schoonheidsgewoonten van de Middeleeuwen geleidelijk in onbruik liet raken en er een nalatigheid voor in de plaats stelde die ontaardde in de meest weerzinwekkende onreinheid."
Middeleeuwers wasten zich meer dan achttiende-eeuwers
Baden was zeer wijdverbreid op elk niveau in de Middeleeuwse samenleving. Auteur Nicol Valentin merkt op: "Mensen uit de Middeleeuwen baden meer dan enig ander tijdperk na hen tot de negentiende eeuw." De manier van wassen varieerde naargelang de omstandigheden. Een dagelijkse wasbeurt werd als onmisbaar beschouwd. Mensen namen hun toevlucht tot bassins, houten kuipen, meren en badhuizen voor een volledig bad. Het water was vaak doordrenkt met kruiden en rozenblaadjes. Kruidenbaden en -stomen werden beschreven in handboeken zoals The Saxon Leech Book of Bald, geschreven in het Engeland van de vroege tiende eeuw.
Zeepmakerij nam hoge vlucht
Dr. Janega beweert dat "de nadruk op reinheid leidde tot een grote Middeleeuwse uitvinding - zeep." Hoewel zeepachtige stoffen in vroegere tijden al bestonden als medische reinigingsmiddelen, ontwikkelde de Middeleeuwen de kunst van het zeepmaken voor de dagelijkse hygiëne. Zeepmakersgilden ontstonden al in de zesde eeuw in Italië en verspreidden zich over heel Europa. Huisvrouwen van zelfs de nederigste huishoudens hadden hun eigen goed bewaakte recepten voor het maken van zeep.
Lees ook: Wat zegt Sint-Thomas van Aquino, middeleeuws theoloog, over immigratie?
Het hele lichaam zuiver houden
Naast baden met zeep bevatten middeleeuwse beleefdheidsboeken richtlijnen voor het dagelijks wassen van handen, gezicht en tanden. Er was een constante zorg dat iedereen er goed uitzag en goed rook. Mensen werden aangemoedigd hun handen te wassen, vooral voor en na de maaltijd. Naarmate men hoger op de sociale ladder kwam, werd de reiniging uitgebreider en ceremoniëler. Heet, geparfumeerd water was favoriet. Tandpoeder werd ontwikkeld om de tanden schoon te houden. Twijgen van hazelaarhout dienden als tandenborstel. Middeleeuwers gebruikten mondspoelingen om de mond fris en aantrekkelijk te houden.
Deoderant
Ten slotte was het gebruikelijk om wat men tegenwoordig een deodorant noemt te maken van hysop en laurierbladeren. Aromatische houtsoorten, bloemen en kruiden werden ook gebruikt om kleding schoon en fris te houden. Naast deze praktijken in de samenleving hielden kloosters zich aan strikte regels over reinheid. Velen hadden vers stromend water en geavanceerde hygiënepraktijken, die later oversloegen naar de samenleving.
"Reinheid is de luxe van de armen"
Deze middeleeuwse praktijken weerspiegelden de wens om een schoon en deugdzaam leven te leiden. Hoewel de systemen technisch beter hadden gekund, werd er toch veel vooruitgang geboekt op dit gebied. De motivatie voor reinheid was het religieuze verlangen naar perfectie dat zich in het dagelijks leven manifesteerde. Reinheid was niet beperkt tot de hogere klassen (zoals in de oudheid). Een oud spreekwoord zegt: "Reinheid is de luxe van de armen."
Deugd vereist inspanning
Zo merkten allen dat zij zich aan hun levensomstandigheden konden houden. Deze eenvoudige praktijk gaf hun waardigheid. Maar, zoals de deugd, zou het inspanning en volharding vereisen, vergemakkelijkt door een leven van genade. De armen imiteerden de schone gebruiken van de natuurlijke leiders van de maatschappij. De verwachting van reinheid verhefte overal de hele samenleving en gaf aanleiding tot een breed scala van gebruiken, tradities en producten die tot uiting kwamen in de aantrekkelijke volksdrachten van die tijd.
Na Middeleeuwen kwam er klad in
Tenslotte was reinheid gebaseerd op deugdzaamheid. Het weerspiegelde het innerlijk van een geordende ziel. Toen de Middeleeuwen in verval raakten, nam ook de reinheid af. De Middeleeuwen waren schoon omdat de mensen in die tijd deugdzaamheid bevorderden. Een betere verklaring is er niet.
Dit artikel verscheen eerder op tfp.org
Laatst bijgewerkt: 2 februari 2023 07:10