Als niemand weet wat vrijheid is, is alles verloren
In onze gepolariseerde natie is er geen enkel woord dat zoveel verwarring zaait als vrijheid. Iedereen beweert voor vrijheid te vechten. Elke partij in het politieke debat beweert dat de ander een vijand van de vrijheid is.
En toch lijkt het erop dat we steeds minder vrijheid hebben. We zijn de betekenis van het woord kwijt. Als niemand weet wat vrijheid is, wordt het wat wij maar willen dat het is. Elke partij begrijpt het op een andere manier en speelt dus volgens andere regels. De resulterende chaos scheurt onze natie aan stukken.
Onderscheid maken in vrijheid
In zijn uitstekende boek, The Cunning of Freedom: Saving the Self in an Age of False Idols, definieert de Poolse filosoof Ryszard Legutko twee klassieke vormen van vrijheid. Dit onderscheid verklaart voor een groot deel onze huidige toestand, zowel op rechts als op links.
De ene categorie is negatief, de andere positief. De twee zijn niet noodzakelijkerwijs tegenstrijdig en vullen elkaar over het algemeen aan. Wanneer ze echter verdraaid en verkeerd begrepen worden, kunnen ze conflicten veroorzaken zoals we die nu zien.
De gevaren van negatieve vrijheid
Het eerste type is negatieve vrijheid. Wanneer men aan vrijheid denkt, denken de meeste mensen aan negatieve vrijheid. Het betekent de afwezigheid van dwang. Bij deze vrijheid houdt niemand ons tegen om te doen wat we willen, zolang we anderen maar niet schaden met onze handelingen.
Dit is een legitieme vrijheid die de onbelemmerde uitoefening van de wil inhoudt. Wij genieten deze vrijheid, omdat de menselijke ziel niet goed functioneert onder dwang. Wij hebben ruimte nodig waarin wij ongeremd kunnen handelen.
Wij kunnen echter geen samenleving hebben waarin totale of absolute negatieve vrijheid heerst. Om in vrede samen te leven, moeten we een zekere negatieve vrijheid opgeven door beperkingen te aanvaarden. Er moeten regels zijn om de vrede te bewaren.
Maar de moderniteit, vooral het individualisme en liberalisme, ziet absolute negatieve vrijheid als een ideaal. En dat is waar het mis begint te gaan. Veel mensen beginnen te denken dat vrijheid enkel een regime van geen beperkingen of restricties betekent, ongeacht de consequenties.
Negatieve vrijheid werkt goed wanneer we deugdzame levens leiden. In een maatschappij van zedeloosheid waar mensen zonder terughoudendheid slechte dingen nastreven, kan het rampzalig zijn.
De positieve waarde van geordende vrijheid
De tweede soort vrijheid is positieve vrijheid, die prof. Legutko definieert als "een verzameling van kwaliteiten en voorwaarden die nodig zijn om belangrijke doelen te bereiken".
Positieve vrijheid veronderstelt de ontwikkeling van karakter, talenten en deugden die ons in staat stellen moeilijkheden te overwinnen, zodat wij vrij zijn om hogere doelen na te streven. Zo zouden wij onszelf de negatieve vrijheid van overmatig drinken kunnen ontzeggen om de positieve vrijheid van autorijden zonder gevaar te kunnen genieten.
Deze definitie was wat mensen in de oude, middeleeuwse en premoderne samenlevingen onder vrijheid verstonden. Zij geloofden dat mensen die alleen maar deden wat zij wilden niet vrij waren, maar slaaf van hun hartstochten. Om werkelijk vrij te zijn, moeten mensen hun slechte gewoonten en verslavingen onderdrukken. Zij moeten belangrijke doelen nastreven met deugden, inspanningen en kwaliteiten die hen bevrijden van de slavernij van de bevrediging. Zo konden zij orde, het algemeen welzijn en heiliging vinden.
Positieve vrijheid had dus een stabiliserende werking op de samenleving en leidde tot wat men vaak geordende vrijheid noemden.
De vernietiging van vrijheid
Met de destructieve seksuele revolutie van de zestiger jaren werd absolute negatieve vrijheid het dominante paradigma dat door zowel rechts als links werd aangenomen. Rechts gelooft ten onrechte dat zij absolute negatieve vrijheid kan gebruiken om de geordende vrijheid te bereiken waarnaar de conservatieven altijd hebben gestreefd. Ondertussen is links bereid over alles heen te walsen om een regime van absolute negatieve vrijheid zonder taboes en morele beperkingen op te leggen.
Tegenwoordig heeft niemand het meer over positieve vrijheid die karakter opbouwt en vooruitgang mogelijk maakt. Zo'n concept wordt afgeschilderd als iets hatelijks dat de vrijheid beperkt en het individu belemmert. Iedereen heeft het over negatieve vrijheid, zelfs als deze degenen die ondeugd en verslaving volgen tot slaaf maakt.
Het resultaat is dat een verward begrip van vrijheid ons opzadelt met een gepolariseerde en versplinterde samenleving waarin alles is toegestaan in naam van een begrip dat we niet langer kunnen definiëren of classificeren.
Verkeerde opvattingen over positieve en negatieve vrijheid
De verwarring neemt toe wanneer beide partijen verkeerde opvattingen over positieve en negatieve vrijheid hanteren als onderdeel van de strategie om de ander te domineren.
De conservatieven zijn hierbij in het nadeel. Omdat alleen over negatieve vrijheid wordt gesproken, verdedigen conservatieven deze vurig als de enige vrijheid die nodig is, ook al vernietigen zij daarmee het uitstekende doel van geordende vrijheid. Zij moeten denken in termen van positieve vrijheid.
Links onthult hun ware gezicht. Zij verdedigen nu een pseudo-positieve vrijheid, die hen naar hun beweren in staat stelt conservatieve rechten te onderdrukken om hun destructieve doel te bereiken van absolute negatieve vrijheid om alles te doen wat men maar wil.
Vrijheid terugbrengen naar de juiste plaats
Een echte oplossing van het probleem vereist dat elke vrijheid op haar juiste plaats wordt teruggezet.
Er is niets mis met negatieve vrijheid zolang we dingen verlangen die goed en deugdzaam zijn. Dan is er geen behoefte aan beperking of terughoudendheid.
Absolute negatieve vrijheid moet echter afgewezen worden, omdat zij de mensen gemakkelijk tot slaven van hun hartstochten maakt. Zij kan gemakkelijk aanleiding geven tot de tirannie die voortkomt uit de haat voor legitieme beperkingen.
We hebben vooral behoefte aan een terugkeer naar positieve vrijheid. Dan kunnen wij onze talenten, bekwaamheden en deugden ontwikkelen om de zonde en gebreken die ons ervan weerhouden ons volledige potentieel te bereiken te overwinnen.
Het samenspel van positieve en negatieve vrijheid maakt het mogelijk dat de maatschappij harmonieus en met zo weinig mogelijk dwang functioneert.
Het morele probleem
Vrijheid is slechts een middel, geen doel. Zij werkt alleen wanneer mensen een gevoel van goed en kwaad hebben. Zij heeft betekenis wanneer wij ons houden aan het eerste en meest fundamentele beginsel van de natuurwet die in het hart van allen geschreven staat: doe goed en vermijd kwaad. Vrijheid impliceert morele daden en veronderstelt dus de natuurwet en de Goddelijke bijstand. Als we dit aspect negeren, worden we overgeleverd aan onze obsessies en driften.
Zoals Edmund Burke opmerkte: "Mannen met een temperamentvolle geest kunnen niet vrij zijn. Hun hartstochten smeden hun ketenen."
Laatst bijgewerkt: 23 november 2023 15:09