Misschien wel Poetins belangrijkste 'denkmeester': Ivan Iljin (1883 - 1954): 'Het Westen kan Rusland begrijpen noch tolereren.'
Poetins ideologie, in diens eigen woorden
Sinds Vladimir Poetin tweeëntwintig jaar geleden in Rusland aan de macht kwam, hebben westerse waarnemers geprobeerd zijn ideologie te doorgronden. Is hij een Russische nationalist die het Russische Rijk opnieuw wil opbouwen of een neocommunist die boos is over de ineenstorting van de Sovjet-Unie?
Poetin presenteert zichzelf als anti-liberaal
Of is hij misschien gewoon een 'patriot' zonder enige echte ideologie, maar die een Machiavelli-achtige realpolitik bedrijft om het internationale aanzien van Rusland te herstellen. Poetin presenteert zichzelf als een groot tegenstander van het West-Europese liberalisme. Hij probeert het liberalisme - met zijn bevordering van immorele levensstijlen en de vernietiging van grenzen - en de Westerse beschaving als één en hetzelfde af te schilderen. Volgens dit verhaal is de Russische natie het grote slachtoffer van de westerse agressie. De rol van Rusland is de rest van de wereld te organiseren voor de omverwerping van de Westerse macht en hegemonie.
Poetins ideologie heeft negentiende-eeuws fundament
Deze vragen zijn vooral belangrijk voor vrome katholieken en andere christenen die, ontzet over de westerse culturele decadentie en het kwaad van de seksuele revolutie, geneigd zijn Poetin als een bondgenoot te zien. Bij nadere beschouwing blijkt Poetins ideologie geworteld te zijn in negentiende- en twintigste-eeuwse Russische denkers die veel gemeen hebben met hun hedendaagse westerse tegenhangers. Hoewel zij soms de taal van het christendom gebruikten, stonden deze denkers vaak geworteld in gnostische, pantheïstische en pseudo-mystieke maatschappij- en godsdienstopvattingen die radicaal tegenover het christendom staan, met name tegenover de Katholieke Kerk.
Poetinisme: een fascinerend filosofisch traject
Om het wereldbeeld van Poetin beter te begrijpen, ging de Franse filosoof Michel Eltchaninoff rechtstreeks naar de bron: Poetins eigen woorden. In Inside the Mind of Vladimir Putin schetst Eltchaninoff een fascinerend filosofisch traject van het 'Poetinisme' op basis van diens vele toespraken, interviews en uitspraken. Hij doet ook verslag van de standpunten van Poetins naaste adviseurs. Het boek heeft het bijkomende voordeel dat het voor het eerst werd gepubliceerd in 2015, vóór het huidige conflict in Oekraïne, en kan er dus niet worden beschuldigd dat het zijn boodschap aan de tijd heeft aangepast.
Filosofie en literatuur alomtegenwoordig bij Poetin
Eltchaninoff is goed geplaatst om de ideologie van Poetin te bestuderen. Hij is een kenner van de negentiende-eeuwse Russische literatuur, een professor in de filosofie en hij spreekt vloeiend Russisch. Het blijkt dat filosofie en literatuur alomtegenwoordig zijn in de toespraken van Poetin en in de kaders van zijn partij, Verenigd Rusland. Met name bepaalde negentiende-eeuwse Russische denkers beleven een soort renaissance in Poetins Rusland. Deze schrijvers, waarvan er vele onvertaald zijn, vormen de sleutel tot het begrijpen van zijn motieven en wereldbeeld.
Portret Peter de Grote
Toen hij zijn politieke carrière begon, presenteerde Poetin zich als een liberaal en een bewonderaar van het Westen. Hij is afkomstig uit Sint-Petersburg, de meest westerse van alle Russische steden, en heeft altijd blijk gegeven van bewondering voor de pro-westerse stichter van zijn stad, Peter de Grote. Toen Poetin in de jaren negentig vice-burgemeester van Sint-Petersburg was, plaatste hij zelfs een portret van Peter de Grote in zijn kantoor.
Poetin bewondert Kant
Als rechtenstudent aan de Staatsuniversiteit van Leningrad bestudeerde Poetin vele westerse denkers, zoals Thomas Hobbes en John Locke. Maar de westerse filosoof die hij het meest lijkt te bewonderen is Immanuel Kant, en hij citeert hem verschillende malen in zijn toespraken. In een toespraak tijdens een bezoek in 2005 aan Kaliningrad (het vroegere Koningsbergen of Königsberg, de geboorteplaats van Kant), prees Poetin Kants bijdrage aan het westerse liberale denken. "Kant is natuurlijk in de eerste plaats een groot figuur van de Duitse Verlichting, maar hij is meer dan dat. Dankzij zijn aanzienlijke bijdrage aan de wereldcultuur behoort hij tot de categorie van mensen die we wereldburgers kunnen noemen" [nadruk toegevoegd].
‘Rusland is zonder twijfel Europees’
Poetin probeerde Rusland af te schilderen als een goede buur voor de naties van West-Europa. "Rusland is natuurlijk een Euraziatisch land," verklaarde hij in 2002, "Maar...Rusland is zonder enige twijfel een Europees land, want het is een land met een Europese cultuur." Als zodanig had Rusland geen revanchistische bedoelingen in Europa, noch ten aanzien van Oekraïne, noch ten aanzien van enig ander land: "Wij hebben nooit een regio in de wereld uitgeroepen tot een zone van nationaal belang." Als er iets was dat hij niet wilde, dan was het wel een conflict met de Verenigde Staten: "Wie zou hier geïnteresseerd kunnen zijn in een confrontatie tussen Rusland en de rest van de wereld en met een van de machtigste staten ter wereld - de Verenigde Staten? Wie zou dat kunnen interesseren? Zulke mensen bestaan niet!"
‘Communisme niet meer dan mooi verhaal’
Of Poetin werkelijk in deze liberale gevoelens geloofde, is een andere zaak. Sommige analisten zijn van mening dat hij altijd onoprecht is geweest. Maar het blijft een feit dat hij de jaren negentig en zijn eerste decennium als president van de Russische Federatie heeft doorgebracht met pogingen als een goede liberaal over te komen . Veel van Poetins verklaringen over de Sovjetperiode zijn eveneens tegenstrijdig. Poetin heeft bijvoorbeeld gezegd dat de communistische ideologie met haar klassenloze samenleving "niets meer is dan een mooi verhaal, maar een gevaarlijk verhaal... dat leidt tot een impasse..." Hij gaf de Duitsers de schuld die "hen [Marx en Engels] aan ons opdrongen." "Iedereen die de Sovjet-Unie niet mist, heeft geen hart. En iedereen die het terug wil, heeft geen hersens."
Poetin bewaarde lidmaatschapskaart Communistische Partij
Toch spreekt Poetin vaak liefdevol over de Sovjet-Unie en de KGB. In 2005 betreurde Poetin het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in een toespraak tot de natie en noemde het "de grootste geopolitieke catastrofe van de eeuw". Bij een andere gelegenheid in 2016 beweerde hij dat hij nog steeds zijn lidmaatschapskaart van de Communistische Partij bewaarde en "zeer veel" hield van communistische en socialistische idealen. De Morele Code van de Bouwer van het Communisme, een set van twaalf principes die elk partijlid verplicht was te volgen, bevat "prachtige ideeën" die volgens hem in veel opzichten op de Bijbel lijken. (1)
Standbeeld voor Dzerzjinski
Ook rehabiliteert Poetin de grote figuren uit de communistische periode, waaronder Jozef Stalin. In 2014 sprak Poetin zijn steun uit voor een voorstel om Volgograd weer om te dopen tot Stalingrad. (2) Felix Dzerzjinski, de beruchte oprichter van de Tsjeka, de geheime politie, is ook terug in de gunst gekomen van Poetins Rusland. In 2014 ondertekende Poetin een decreet om de interne operationele veiligheidsdivisie van het Russische ministerie van Binnenlandse Zaken om te dopen tot de ‘Dzerzjinski-divisie’. Poetin heeft ook een standbeeld van Dzerzjinski in Kirov opgericht en een museum aan hem gewijd.
Poetin wil nieuwe staatsideologie
Zoals hij zelf toegeeft, geeft Poetin sterk de voorkeur aan buitenactiviteiten en judo boven bibliotheken of studie. Poetin is geen filosoof of intellectueel en laat zich daar soms zelfs geringschattend over uit. Hij heeft herhaald dat hij geen staatsideologie in Sovjetstijl wil implementeren, maar niettemin een staatsideologie. "Ik denk niet dat we een dominante ideologie en filosofie nodig hebben. Maar de staat kan natuurlijk wel geleid worden door een filosoof, zolang hij deze visie op de dingen deelt." Poetins adviseurs houden vol dat het nogal simplistisch is om te spreken van een 'Poetin-filosofie'. Maar Poetin streeft wel naar herstel van wat hij beschouwt als de positieve aspecten van de Sovjet-Unie, ondersteund door een vervangende ideologie.
Poetin schildert zichzelf als kampioen van het christelijke gezin
Eltchaninoff laat zien hoe deze Poetinistische ideologie rond 2002 vorm begon te krijgen, vooral na de terroristische aanslag in Beslan in 2004 en de Russische invasie in Georgië in 2008. Tegen zijn derde presidentiële termijn in 2012 was Poetin in zijn toespraken conservatiever geworden en prees hij de traditionele Russische cultuur, de "christelijke waarden" en "het heilige Rusland". Hij begon ook het Westen te beschuldigen van het algemeen aanvaarden van homoseksualiteit en schilderde zichzelf af als een kampioen van het christelijke gezin.
Oproep tot verdediging van conservatieve waarden
Deze verandering bereikte een hoogtepunt in de herfst van 2013, die Eltchaninoff de "conservatieve wending" van Poetin noemt. Net toen de Euromaidan-protesten begonnen, hield Poetin toespraken waarin hij zijn ideologische standpunten uiteenzette in vergelijking met wat hij geringschattend "Euro-Atlantische" of "Angelsaksische" landen noemt. Op 12 december 2013 verklaarde Poetin dat deze landen "hun morele waarden en ethische normen herzien, etnische tradities en verschillen tussen volkeren en culturen eroderen." Hij riep op tot een "verdediging van traditionele waarden" en erkende "ja, natuurlijk, het is een conservatief standpunt."
Verplichte filosofielessen voor Poetins aanhangers
In januari 2014 ontvingen topfunctionarissen van de Verenigde Rusland Partij een merkwaardig nieuwjaarsgeschenk van het kabinet van de president: filosofieboeken van Ivan Iljin, Nikolaj Berdjajev en Vladimir Solovjov, allen negentiende- en vroeg twintigste-eeuwse Russische denkers. In maart van dat jaar werden leden en functionarissen van de partij verplicht om lessen filosofie te volgen. In augustus 2014 hield Poetin een Tavrida Internationaal Jeugdforum op de pas veroverde Krim, waar Russische intellectuelen bijeenkwamen om de principes uit te leggen van wat Eltchaninoff de door Poetin ingevoerde "conservatieve wending" van Rusland noemt. In de woorden van een professor van de Staatsuniversiteit van Moskou op het evenement, is het lot van Rusland niet minder dan "zichzelf op te bouwen als een aparte beschaving... zichzelf te zien als de conservatieve redder van Europa."
Wat bedoelt Poetin met ‘conservatieve waarden’?
Waar komt deze "conservatieve wending" vandaan? Zijn er bepaalde denkers die als Poetins inspiratiebron kunnen worden beschouwd? En wat bedoelt Poetin precies met "conservatisme", "traditie" en "morele waarden"? Is hij werkelijk een tegenstander van het kwaad uit het Westen, en is zijn voorgestelde oplossing iets wat westerse christenen zouden moeten steunen? Of gebruikt hij de taal van het christelijk conservatisme om wat in de grond een antichristelijke, revolutionaire ideologie is, te promoten?
Mystiek Russisch populisme
Als men de gemeenschappelijke elementen van deze door Poetin aangehaalde filosofen zou kunnen samenvatten, dan is het dat zij een soort pseudo-mystiek populisme van het Russische volk voorstaan. Rusland heeft een universele messianistische missie om de wereld te verenigen tegen het Westen en de Katholieke Kerk, die zij identificeren met socialisme, egalitarisme, universalisme en moderniteit. Deze missie is gebaseerd op de "Russische weg", een soort mystiek populisme dat een "soevereine democratie" en een "verticale machtsverdeling" voorstaat als alternatieven voor regeringen naar westers model.
Westerlingen: Rusland moet Westen omarmen
Eltchaninoff legt uit dat de Russische intellectuelen in de negentiende en het begin van de twintigste eeuw in twee kampen waren verdeeld. Aan de ene kant stonden de Zapadniki, de ‘Westerlingen’, de Russen die vonden dat hun land het voorbeeld van Peter de Grote moest volgen en de westerse moderniteit moest omarmen. Deze Russen, zoals Pjotr Tsjaadajev (1794-1856), Alexander Herzen (1812-1870) en Vissarion Belinsky (1811-1848), stelden de westerse beschaving gelijk met de revolutionaire, egalitaire, atheïstische en utopische filosofieën van de Verlichting en de Franse Revolutie. Zij waren fervente aanhangers van Franse en Duitse socialistische en communistische denkers als Saint-Simon, Louis Blanc, Hegel en Feuerbach. Voor hen moest Rusland de weg van de 'vooruitgang' inslaan en deze 'westerse' ideologieën omarmen.
Slavofielen: het Westen is Ruslands vijand
Tegenover de Westerlingen stonden de Slavofielen. Zij zagen het Westen als de grootste vijand van Rusland. Net als de Westerlingen stelden zij de westerse cultuur gelijk aan de Verlichting. Maar als Napoleons invasie van Rusland hun iets had geleerd, dan was het wel dat het Westen - met zijn egalitarisme en liberalisme - onvermijdelijk zou proberen de Russische natie te veroveren en te vernietigen. De Slavofielen streefden naar bevordering van het Russische "nationale genie, gebaseerd op een religieuze kijk op de wereld, op de deugden van het Russische volk of op de bijzonderheden van zijn sociale organisatie". Hoewel het onjuist zou zijn Poetin een Slavofiel te noemen, put hij voor zijn wereldbeeld toch uit enkele van hun ideeën.
Slavofielen waren juist het meest westers
Enkele van de belangrijkste Slavofielen waren Alexej Chomjakov (1804-1860) en Ivan Kirejevskij (1806-1856). "Kirejevskij viel het individualisme, de saaiheid van de abstractie en de mechanische routine van het bestaan in het Westen aan," schrijft Eltchaninoff, "maar prees ook de organische saamhorigheid van het Russische volksleven, gevoed door een levendig christelijk geloof." Ironisch genoeg werden de Slavofielen evenzeer beïnvloed door de westerse filosofie als de Westerlingen. De meesten kwamen uit welgestelde families en hadden zelfs meer kans om in West-Europa te hebben gestudeerd dan de Westerlingen zelf. Slavofilie was een Russische versie van het westerse nationalisme dat in de negentiende eeuw Europa overspoelde. Net als het nationalisme was het geworteld in een door en door modern en antichristelijk revolutionair gedachtegoed, ook al werd het soms in christelijke taal gehuld.
Russisch collectivisme als bolwerk tegen liberalisme
De Slavofiele filosoof die door Poetin het meest wordt geciteerd is Nikolaj Danilevskij (1822-1885) en diens boek, Rusland en Europa. Danilevskij pleitte voor pan-Slavisme waarin alle Slavische volkeren verenigd zouden worden in één staat onder Russische heerschappij, wat een "nieuw evenwicht" zou creëren in de wereld tegen het Westen. Hij geloofde dat de collectivistische mentaliteit van Rusland en het geloof in een sterke, autoritaire leider (de tsaar) het enige bolwerk was tegen het liberalisme en de decadentie van het Westen. Volgens Eltchaninoff:
Zich baserend op Hegels bevestiging in zijn Elementen van de Rechtsfilosofie van 'het ethische moment van de oorlog'... was Danilevskij van mening dat de mobilisatie van het volk in de oorlog een bijzonder gistingsproces vertegenwoordigde in de evolutie van een culturele en politieke renaissance. Hij formuleerde zelfs een 'wet van de historische economie', waarbij een reservoir van vitale krachten zich eeuwenlang in Rusland had opgehoopt; een deel van de bevolking, 'beschermd' door bossen, steppen en bergen, was 'in stilte doorgegaan met zich te ontwikkelen, toekomstige kracht opsparend'. Deze "etnografische stammenenergie" zou op een dag de middelen vinden om zich te ontplooien.
Voor Danilevskij waren de Russen het door God uitverkoren volk om de religieuze waarheid aan de wereld te openbaren. En om dit te laten gebeuren, moest Rusland het Westen bestrijden en verslaan.
Het Eurazianisme van Alexander Doegin
De eenentwintigste-eeuwse reïncarnatie van deze pan-Slavistische ideologie is het zogeheten Eurazianisme. Op 29 mei 2014 ondertekende Poetin een verdrag met Kazachstan en Wit-Rusland voor de oprichting van de Euraziatische Economische Unie. Deze Unie, die bedoeld is als model voor en rivaal van de Europese Unie, maakt vrij verkeer van personen, kapitaal, goederen en diensten mogelijk, met de mogelijkheid van een gemeenschappelijke munt in de toekomst. Eurazië is een gekoesterde droom van Poetin en de Russische filosoof Alexander Doegin, waarbij de landen van "Eurazië" zich zouden verenigen om één groot blok te vormen dat de confrontatie met het Westen zou aangaan en het zou verslaan.
Goemiljov: biologisch determinisme
Poetins meest bewonderde filosoof van het Euraziatisch gedachtegoed is Lev Goemiljov (1912-1992), die Poetin bij talrijke gelegenheden heeft geprezen. Goemiljov was fel antiwesters en propageerde Eurazië als Ruslands enige weg vooruit. Hij bepleitte ook een vreemde, naturalistische en pantheïstische theorie van biologisch determinisme. Hij onderwees dat etnische groepen levenscycli hebben zoals mensen en een soort kosmische energie vormen, die hij “passionariteit” noemde, een hartstochtelijkheid die wordt uitgewisseld tussen een bepaalde etnische groep en het land, de dieren en de mineralen van het grondgebied dat zij bewonen. Russen hebben een hoog niveau van “passionariteit" en vormen een superieure etnische groep, terwijl de West-Europeanen en Amerikanen in een staat van verval verkeren.
Leontiev haatte het Verlichtingsliberalisme
Onder de Russische denkers en filosofen die Poetin het vaakst aanhaalt, is Konstantin Leontiev (1831-1891). Bijgenaamd de 'Russische Nietzsche', geloofde deze in een pantheïstische theorie dat de geschiedenis een eindeloze cyclus is van beschavingen die geboren worden, opkomen, vervallen en sterven. Volgens hem verkeerde het Westen sinds de Renaissance in een staat van decadentie, terwijl de Russische beschaving in opkomst was. Leontiev koesterde een intense haat tegen het Verlichtingsliberalisme en egalitarisme, die hij gelijkstelde met de Westerse beschaving. De strenge, strenge autocratie van de Russisch-Orthodoxe Kerk en de tsaar waren het enige tegengif voor Rusland, dat zijn identiteit moest verdedigen tegen een "federaal Europa" dat het wilde vernietigen. Rusland, zo meende hij, zou een cultureel verbond moeten sluiten met China, India en Tibet om de dreiging van het Westen af te wenden.
Christendom dient belangen van de natie te bevorderen
Ironisch genoeg wijst Eltchaninoff erop dat Leontievs anti-Westerse ideeën veel gelijkenis vertoonden met Westerse revolutionaire denkers, in het bijzonder Nietzsche (met wie hij gewoonlijk wordt vergeleken) en Oswald Spengler, auteur van De ondergang van het Avondland. Spengler maakte deel uit van de zogenaamde Duitse Conservatieve Revolutie (1918-1933), een beweging die vooruitliep op sommige ideeën van het Fascisme en het Nationaal Socialisme. Net als die van Nietzsche verwierpen hun ideeën zowel de moderniteit als het traditionele Christendom, dat zij zagen als een kracht die de Westerse volkeren verzwakte. Het christendom moest, in het beste geval, worden gebruikt om de belangen van de natie te bevorderen. Het is dan ook geen verrassing dat dit precies de manier is waarop de Russische Orthodoxe Kerk vandaag door de regering Poetin wordt gebruikt.
Iljin: ‘Westen begrijpt Russische originaliteit niet’
Maar misschien wel de belangrijkste van Poetins filosofen is Ivan Iljin (1873-1950), een Russische specialist in Hegel. Relatief onbekend tijdens zijn leven, is Iljin nu Poetins "favoriete filosoof", die hem in zijn toespraken meer citeert dan enige andere Russische denker. Iljin was aan boord van het ‘filosofenschip’ van Russische intellectuelen die door Lenin in 1922 naar het Westen waren verbannen. Als tegenstander van het bolsjewisme prees Iljin later wat hij als positieve trekken zag van het Duitse nationaalsocialisme. Hij geloofde dat Rusland geen "kunstmatig geordend mechanisme" is, maar "een organisme gevormd door de geschiedenis en gerechtvaardigd door de cultuur". Hij schreef dat het Westen altijd zal proberen Rusland te "ontleden" omdat "de volkeren van het Westen de Russische originaliteit niet begrijpen noch tolereren".
‘Er is een nieuw idee nodig’
De oplossing die hij voorstelt ligt opmerkelijk dicht bij het programma van Poetin. In zijn boek Onze Missie schrijft hij dat Rusland een "Gids" nodig heeft, een sterke heerser die wat hij noemt een nieuw "Russisch idee" zal uitvoeren. Dit idee is niet "het idee van 'het volk', van 'democratie', van 'socialisme', van 'imperialisme', van 'totalitarisme'...Er is een nieuw idee nodig, religieus in zijn bronnen en nationaal in zijn spirituele betekenis."
Poetins boodschap vindt weerklank bij westerlingen
De boodschap van Poetin vindt weerklank bij veel westerlingen, vooral zijn afwijzing van homoseksualiteit en de dwalingen van de liberale democratie. Velen geloven hem op zijn woord wanneer hij "christelijke waarden", het natuurlijke gezin of "traditie" prijst. Hij en zijn aanhangers beweren dat de wereld, vooral het Westen, moet kiezen tussen de liberale democratie of het Poetin-model, tussen homoseksualiteit of het natuurlijke gezin, tussen seculier atheïsme of christelijke waarden.
Poetinisme is geen antwoord op liberalisme
Zoals de meeste westerse liberalen lijkt Michel Eltchaninoff het eens te zijn met dit valse dilemma. Zowel Poetinisten als Westerse liberalen mogen elkaar haten, maar ze komen op één fundamenteel punt overeen: Westerse beschaving en westers liberalisme zijn hetzelfde. Christenen en katholieken moeten dit valse dilemma echter verwerpen. Liberalisme is een van de oorzaken van de huidige crisis in de westerse wereld, maar Poetinisme is daarvoor niet de oplossing. Inside the Mind of Vladimir Putin laat echter zien dat de woorden van Poetin niet zonder meer kunnen worden aangenomen. Zijn favoriete filosofen zijn pantheïstisch, naturalistisch en zelfs gnostisch, allemaal ideeën die in strijd zijn met de fundamentele christelijke theologie.
Christenen moeten Poetins valse dilemma verwerpen
Liberalisme en Poetin voeren beide oorlog tegen wat er nog over is van de westerse Christelijke beschaving. Deze beschaving is in 2000 jaar opgebouwd, voor een groot deel dankzij de invloed van de Katholieke Kerk. Westerse christenen moeten het valse dilemma liberalisme/Poetinisme verwerpen en strijden om het Westen te redden.
Dit artikel van James Bascom verscheen eerder op tfp.org.
- https://www.cnsnews.com/news/article/patrick-goodenough/putin-his-communist-party-membership-card-i-still-keep-it-home
- https://www.washingtonpost.com/news/worldviews/wp/2014/06/09/calls-for-a-return-to-stalingrad-name-test-the-limits-of-putins-soviet-nostalgia/
Laatst bijgewerkt: 23 november 2023 13:13